مموقعیت جغرافیایی
شهر مشهد مرکز استان خراسان رضوی با ۳۲۸ کیلومتر مربع مساحت،۳ در شمال شرق ایران و در طول جغرافیایی ۵۹ درجه و ۱۵ دقیقه تا ۶۰ درجه و ۳۶ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۵ درجه و ۴۳ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۸ دقیقه و در حوضهٔ آبریز کشف رود، بین رشتهکوههای بینالود و هزار مسجد واقع است. ارتفاع شهر از سطح دریا حدود ۱۰۵۰ متر (حداکثر ۱۱۵۰ متر و حداقل ۹۵۰ متر)۴ و فاصلهٔ آن از تهران ۸۹۷ کیلومتر است.۳۵ سرخس کلات و چناران چناران Compass rose pale.svg
سرخس شمال نیشابور و چناران
شرق مشهد غرب
جنوب
تربت جام فریمان نیشابور
زمینشناسی
نقشه اقلیمی ایران. شهر مشهد در منطقه مدیترانهای با باران بهاره قرار گرفتهاست.
██ معتدل خزری بسیار مرطوب
██ معتدل خزری
██ مدیترانهای با باران بهاره
██ مدیترانهای
██ کوهستانی سرد
██ کوهستانی بسیار سرد
██ نیمهبیابانی سرد
██ نیمهبیابانی گرم
██ بیابانی خشک
██ بیابانی خشک گرم
██ خشک ساحلی گرم
██ خشک ساحلی
دشت (جلگه) مشهد، جزء حوضهٔ آبریز کشفرود میباشد. دشت مشهد به صورت درهای وسیع دارای ابعادی به طول بیش از ۱۰۰ کیلومتر و عرض متوسط حدود ۲۵ کیلومتر و وسعت حدود ۲۵۰۰ کیلومتر مربع میباشد. دشت مشهد با مختصات طول جغرافیایی ´۲۱:°۵۸ تا ´۰۸:°۶۰ درجه شرقی و عرض جغرافیایی ´۴۰:°۳۵ تا ´۰۳:°۳۶ درجه شمالی در حوضهٔ آبریز رودخانه کشفرود در خراسان رضوی قرار دارد. از میان سازندهای موجود در این دشت، سازند مزدوران (سازند دوران دوم) در رابطه با منابع آب زیرزمینی حائز اهمیت است. این سازند که از رسوبات سخت کربناته تشکیل شده، به دلیل وجود فضاهای خالی کارستی قادر است سفرههای آب زیرزمینی را به وجود آورد. از جمله منابع آب سطحی این دشت نیز میتوان به خود رودخانهٔ کشفرود اشاره کرد. این رودخانه در گذشته دارای آب زیادی بودهاست؛ ولی در حال حاضر به علت پایین افتادن سطح آب زیرزمینی و در نتیجه قطع شدن زهکشها تنها در مواقع سیلابی شدید، مقداری آب از سرشاخههای آن وارد میشوند.۳۶
اقلیم
مشهد به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص که در منطقهٔ مرزی بین شمال و جنوب خراسان قرار دارد و همچنین تداخل جبهههای مختلف آب و هوایی، دارای آب و هوا و خصوصیات ویژهٔ اقلیمی است و قسمت اعظم دشت مشهد-نیشابور، جزء اقلیم سرد و خشک و قسمتی از دشت مشهد-قوچان، نیمه خشک و سرد و بخش کوچکی از بلندترین ارتفاعات رشتهکوههای بینالود و هزار مسجد جزء اقلیم مرطوب سرد میباشد و در مجموع شهر مشهد دارای آب و هوای متغیر، اما معتدل و متمایل به سرد و خشک است و از تابستانهای گرم و خشک و زمستانهای سرد و مرطوب برخوردار است.۳۷ وزش بادها در شهر مشهد بیشتر در جهت جنوب شرقی به شمال غربی است. بیشینهٔ درجه حرارت در تابستانها ۴۳ درجه بالای صفر و کمینهٔ آن در زمستانها ۲۳ درجه زیر صفر است.
زمینلرزه
مقایسهٔ نسبی میزان خطر زمینلرزه در نقاط مختلف ایران؛ نقاط سرختر نقاطی هستند که شتاب حداکثر جنبش زمین در آنها بیشتر است.
استان خراسان در طول تاریخ همیشه یکی از فعالترین مناطق زمینلرزهخیز کشور بوده است. آمار چهل سال گذشته نشان میدهد که متأسفانه بیش از نیمی از قربانیان زمینلرزه در ایران را قربانیان این استان تشکیل میدهند. زمینلرزهخیزی در یک ناحیه فعال مثل استان خراسان یک فرایند بلندمدت بوده و این فرایند همچنان در آینده تداوم خواهد داشت.۴۰
زلزلههای زیادی در مشهد رخ داده که حدود ۱۴ واقعه متعلق به سالهای ۱۰۰۸، ۱۰۵۲، ۱۰۵۳، ۱۰۵۹، ۱۰۷۷، ۱۰۸۴، ۱۰۸۷، ۱۱۱۸، ۱۱۱۹، ۱۲۱۴، ۱۲۳۲، ۱۲۳۶، ۱۲۵۴، ۱۲۷۴ ه. ق در کتب تاریخ به ثبت رسیده است. در پانزدهم ربیعالثانی سال ۱۰۸۴ ه. ق به هنگام سلطنت شاه سلیمان صفوی زمینلرزهٔ ویرانگری در مشهد رخ داده که حدود دو سوم شهر مشهد از جمله گنبد حرم علی بن موسی الرضا، سقف گنبد مسجد گوهرشاد و مدارس پریزاد، دودر، مدرسه بالاسر، مدرسه پایین پا آسیب فراوان دیده و حدود چهارهزار نفر از مردم مشهد زیر آوار جان سپردهاند.
پس از این حادثه شاه سلیمان مأمورانی را از اصفهان برای بررسی خسارات وارده و انجام تعمیرات فرستاد. در نتیجه، گنبد و رواق دارالسیاده در سال ۱۰۸۶، مسجد گوهرشاد در سالهای ۱۰۸۴، ۱۰۸۷، ۱۰۸۹، مدرسهٔ پریزاد در سال ۱۰۹۱، مدرسهٔ دودر در سال ۱۰۸۸، مدرسهٔ بالاسر در سال ۱۰۹۱ و مدرسهٔ پایین پا در سال ۱۰۸۷ه. ق بازسازی شد.۴۱۴۲ وی دستور داد تا گنبد بازسازی شود و کتیبهای بر آن افزوده گردد که این رخداد را حکایت نماید. این کتیبه اکنون به صورت چهار ترنج در اطراف گنبد دیده میشود.
«من میامن منن الله سبحانه الذی زین السماء بزینة الکواکب و رصع هذه القباب العلی بدرر الدراری الثواقب ان استسعد السلطان الاعدل الاعظم و الخاقان الاکرم الافخم اشرف ملوک الارض حسبا و نسباً و اکرمهم خلقاً و ادبا مروج مذهب اجداده الائمة المعصومین و محیی مراسم آبائه الطیبین الطاهرین السلطان بن السلطان شاه سلیمان الصفوی الموسوی بهادرخان بتذهیب هذه القبة العرشیة الملکوتیة و تزیینها و تشرّف بتجدیدها و تحسینها اذا تطرق الیه الانکسار و سقطت لبناتها الذهبیة التی کانت تشرق کالشمس فی رابعة النهار بسبب حدوث الزلزلة العظیمة فی هذه البلدة الکریمة فی سنة اربع و ثمانین و الف و کان هذه التجدید الجدید فی سنة ثمانین و الف. کتبه محمدرضا امامی».
۴۳یادداشت ۳
یکی از گسلهای مشهد، گسل شمال مشهد است. این گسل ادامهٔ گسل توس میباشد که در شمال شهر توس از گسل کشفرود منشعب شده و با امتداد شمال غرب-جنوب شرق از گوشهٔ شمالی مشهد عبور میکند. در گزارش شماره ۷۲ سازمان زمینشناسی این گسل تحت عنوان گسل توس نامیده شده است. در گزارش مزبور ادامهٔ گسل به سمت شمال شرق که توسط آبرفت پوشیده شده به صورت گسل احتمالی نشان داده شده است. همچنین بربریان و همکاران کانون سطحی زلزلهٔ تاریخی ۱۵۹۸ مورخ ۳/۷/۱۹۷۳ با بزرگی ۶/۶، ۱/۴/۱۶۸۷ و ۲۶/۲/۱۸۸۳ را در مجاورت گسل احتمالی توس مشخص نمودهاند.۴۴
جمعیتشناسی
تغییرات جمعیت مشهد بین سالهای ۱۳۳۵ تا ۱۳۸۵ هجری شمسی۴۵
شهر مشهد، در سدهٔ اخیر از رشد جمعیت بالایی برخوردار بوده است. در نخستین سرشماری رسمی ایران که در سال ۱۳۳۵ انجام گرفت، این شهر، با ۲۴۱٬۹۸۹ نفر جمعیت پس از شهرهای تهران، تبریز و اصفهان، چهارمین شهر پرجمعیت ایران بود. در سرشماری بعدی و در سال ۱۳۴۵، این شهر پس از تهران و اصفهان، جایگاه سوم را در بین شهرهای ایران داشت. در سرشماری سال ۱۳۵۵، مشهد، پس از تهران، دومین شهر پرجمعیت ایران بود و تا آخرین سرشماری در سال ۱۳۹۰، همین جایگاه را داشتهاست
ه
